«Хабеас корпус» (лот. ҳабеас cорпус) — шахс дахлсизлиги тамойили билан чамбарчас боғлиқ инглиз жиноий-процессуал ҳуқуқий институти; у шунингдек, англосаксон ҳуқуқ оиласидаги бошқа давлатлар ҳуқуқий тизимига ҳам киради.
Истиқлол йилларида миллий қонунчилигимизни халқаро ҳуқуқнинг умумеътироф этилган қонун ҳужжатларига мувофиқлаштириш, демократик тамойиллар ва халқаро ҳуқуқий талабларга тўлиқ жавоб берадиган ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатлар қабул қилинди. Биргина «ҲАБEАС КОРПУС» институтининг миллий қонунчилигимиздан мустаҳкам жой олгани ҳам фикримизнинг ёрқин далилидир.
Маълумки, жиноий таъқибга учраган фуқаронинг адолатли суд муҳокамасига бўлган ҳуқуқи «ҲАБEАС КОРПУС» дея номланади. Бу атама 1679 йил 26 май куни инглиз парламенти томонидан қабул қилинган қонун — «Хабеас Корпус Акт» атамасидан олинган.
Таъкидлаш жоизки, Президент И.А.Каримов томонидан имзоланган 2005 йил 8 августдаги «Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судларга ўтказиш тўғрисида»ги Фармонга асосан, 2008 йил 1 январдан бошлаб жиноят содир этишда гумон қилинаётган ёки айбланаётган шахсларни қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқи судлар ваколатига ўтказилди. Эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш қонунда белгиланган бошқа эҳтиёт чораларини қўллаш самарасиз бўлган алоҳида ҳолларда ва фақат жиноят ишлари бўйича судлар ёки ҳарбий судларнинг ажримига асосан амалга ошириладиган бўлди.
Англияда Хабеас корпуси институтидан 15 асрдан бери доимий равишда фойдаланиб келинади. Дастлаб у шахслар, асосан феодаллар ва уларга бўйсунувчилар томонидан бузилган эркинликни тиклаш воситаси сифатида ишлатилган, аммо Генриха ВИИ давридан бошлаб у Қирол томонидан шахсни кузатиб боришда қўлланилган. Бироқ, 1679 йилги қонунга қадар (Хабеас корпус қонуни), хабеас корпусни бериш ўзлари мустақил бўлмаган судьяларнинг ихтиёрига қўйилган. Бундай фармонни чиқариш масаласи кўпинча кечиктирилган. Бундан ташқари, судьянинг буйруғини бажармаслик ҳеч қандай жавобгарликка сабаб бўлмаган. Бу каби ҳуқуқий кафолатларнинг етишмаслиги Тюдорлар ва Стюартларнинг мутлақ ҳукмронлиги даврида айниқса очиқчасига намоён бўлди. Айнан шу тамойилга риоя қилмаслик 1627 йилда машҳур сиёсатчи Ж. Хемпденнинг ҳибсга олиниши ва 1628 йил 29 мартда Жамоат палатаси резолюсиясининг қабул қилинишида ғазабларга сабаб бўлган, унда шундай дейилган:
Ҳеч бир озод одам қамоққа олинмайди ёки ҳибсда ушлаб турилмайди. Қирол ёки Махфийлик кенгашининг буйруғи билан ҳеч кимнинг озодлиги ҳеч қанақасига чекланиши мумкин эмас... ҳибсга олиш ёки озодликни чеклаш учун қонуний сабаблар кўрсатилмаса.
- Хабеас корпус буйруғини ҳеч ким инкор эта олмайди; у қамоққа олиниши, ҳибсда ушлаб турилиши керак бўлган ҳар бир шахснинг илтимосига биноан ... қиролнинг, хусусий кенгашнинг ёки бошқа бировнинг буйруғи билан берилиши керак.
- Агар озод шахс қамоққа олинганида ёки ҳибсда ушлаб турилганида, қонуний сабаб кўрсатилмаган бўлса ва бу шу шахсга берилган хабеас корпус асосида аниқланган бўлса, у бутунлай озод қилиниши ёки гаров эвазига қўйиб юборилиши керак.
- Ушбу резолюсиялар 1628 йилдаги ҳуқуқ тўғрисидаги петисияга киритилган ва кейинчалик инглиз инқилоби ҳужжатларида кўп марта такрорланган.
1668 йилда хабеас корпус акт лойиҳаси сифатида Жамоат палатасига киритилган, аммо қонун сифатида тан олинмаган. 1670 ва 1675 йилларда яна иккита шунга ўхшаш қонун лойиҳаси Лордлар палатаси томонидан рад этилган. Ниҳоят, 1679 йилда шахс манфаатларини қироллик ўзбошимчаликларидан ҳимоя қилувчи Хабеас корпус акти расман қабул қилинган.
Британиялик ҳуқуқшунос Алберт Ванн Диси (1835-1922) 1679 йилда қабул қилинган Хабеас Корпус актини "ҳеч қандай принципларни англатмайди ва ҳуқуқларни белгиламайди, аммо амалий нуқтаи назардан улар шахснинг ҳуқуқ эркинлигини кафолатлайдиган юзлаб конститусиявий моддаларнинг ўрнини боса олади", деб ёзган эди.
1679 йилги қонун кучга кирганида уни мустамлака мамлакатларга тааллуқли эмас деб ҳисоблашган, шунинг учун 1700 йилгача Британия ҳукумати мустамлака бўлган, жумладан АҚШнинг ҳам актни кучга киритишга бўлган бир неча уринишларини рад этди. 1710 йилдан кейин эса сиёсат ўзгарган ва Виржиния (Александр Спотсвуд), Шимолий Каролина ва Жанубий Каролина губернаторлари ушбу ҳуқуқни мустамлакаларга тарқатиш тўғрисида баёнотлар чиқаришган. Бироқ, АҚШ Мустақиллик Декларасияси қабул қилинган даврда бу ҳуқуқ фақат Жанубий Каролинада амал қилган. Негадир колониялар бу ҳуқуққа унчалик аҳамият бермаган. У фақат 1809 йилда Мерилендда, 1815 йилда Ню-Ҳемпширда, 1822 йилда Род-Айлендда, 1821 йилда Коннектикутда, 1836 йилда Шимолий Каролинада расмий кучга кирган.
АҚШда хабеас корпус Конститусияга киритилган; унга кўра, бу ҳуқуқнинг тўхтатилиши босқин ёки исён (фавқулодда ҳолат) содир бўлган тақдирдагина мумкин.
Хабеас корпус бу — инглиз жиноят-просессуал ҳуқуқи институти бўлиб, шахс дахлсизлиги тамойили билан чамбарчас боғлиқ саналади, у англо-саксон ҳуқуқий оиласининг бошқа мамлакатлари ҳуқуқий тизимларига ҳам киритилган. «Хабеас корпус»ни оддий тушунтирадиган бўлсак, унга кўра, қамоққа олинган шахс ёки унинг номидан бошқа бир фуқаро нима сабабдан ҳибсга олинаётгани ёки қамоққа олиш тўғрисидаги ҳужжат бўйича судга мурожаат қилиши ва ҳибсга олиш ёки ушлаб туришнинг қонунийлигини текшириш учун махсус суд қарорини талаб қилиши мумкин. Яъни гумонланувчи маълум сабаб билан ҳибсга олинганидан сўнг уни ушлаб туришлари қонунийлигини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Суднинг қарори бўлмаган тақдирда шахсни 48 соатдан ортиқ ушлаб туриш мумкин бўлмайди.
Сарбон Уралов,
Тошкент давлат юридик университети ўқитувчиси
