“Xabeas korpus” (lot. habeas corpus) — shaxs daxlsizligi tamoyili bilan chambarchas bogʻliq ingliz jinoiy-protsessual huquqiy instituti; u shuningdek, anglosakson huquq oilasidagi boshqa davlatlar huquqiy tizimiga ham kiradi.
Istiqlol yillarida milliy qonunchiligimizni xalqaro huquqning umumeʼtirof etilgan qonun hujjatlariga muvofiqlashtirish, demokratik tamoyillar va xalqaro huquqiy talablarga toʻliq javob beradigan huquqiy-meʼyoriy hujjatlar qabul qilindi. Birgina «HABEAS KORPUS» institutining milliy qonunchiligimizdan mustahkam joy olgani ham fikrimizning yorqin dalilidir.
Maʼlumki, jinoiy taʼqibga uchragan fuqaroning adolatli sud muhokamasiga boʻlgan huquqi «HABEAS KORPUS» deya nomlanadi. Bu atama 1679-yil 26-may kuni ingliz parlamenti tomonidan qabul qilingan qonun — “Xabeas Korpus Akt” atamasidan olingan.
Taʼkidlash joizki, Prezident I.A.Karimov tomonidan imzolangan 2005-yil 8-avgustdagi “Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga oʻtkazish toʻgʻrisida”gi Farmonga asosan, 2008-yil 1-yanvardan boshlab jinoyat sodir etishda gumon qilinayotgan yoki ayblanayotgan shaxslarni qamoqqa olishga sanksiya berish huquqi sudlar vakolatiga oʻtkazildi. Ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olish qonunda belgilangan boshqa ehtiyot choralarini qoʻllash samarasiz boʻlgan alohida hollarda va faqat jinoyat ishlari boʻyicha sudlar yoki harbiy sudlarning ajrimiga asosan amalga oshiriladigan boʻldi.
Angliyada Xabeas korpusi institutidan 15 asrdan beri doimiy ravishda foydalanib kelinadi. Dastlab u shaxslar, asosan feodallar va ularga boʻysunuvchilar tomonidan buzilgan erkinlikni tiklash vositasi sifatida ishlatilgan, ammo Genrixa VII davridan boshlab u Qirol tomonidan shaxsni kuzatib borishda qoʻllanilgan. Biroq, 1679-yilgi qonunga qadar (Xabeas korpus qonuni), xabeas korpusni berish oʻzlari mustaqil boʻlmagan sudyalarning ixtiyoriga qoʻyilgan. Bunday farmonni chiqarish masalasi koʻpincha kechiktirilgan. Bundan tashqari, sudyaning buyrugʻini bajarmaslik hech qanday javobgarlikka sabab boʻlmagan. Bu kabi huquqiy kafolatlarning yetishmasligi Tyudorlar va Styuartlarning mutlaq hukmronligi davrida ayniqsa ochiqchasiga namoyon boʻldi. Aynan shu tamoyilga rioya qilmaslik 1627-yilda mashhur siyosatchi J. Xempdenning hibsga olinishi va 1628-yil 29-martda Jamoat palatasi rezolyusiyasining qabul qilinishida gʻazablarga sabab boʻlgan, unda shunday deyilgan:
Hech bir ozod odam qamoqqa olinmaydi yoki hibsda ushlab turilmaydi. Qirol yoki Maxfiylik kengashining buyrugʻi bilan hech kimning ozodligi hech qanaqasiga cheklanishi mumkin emas... hibsga olish yoki ozodlikni cheklash uchun qonuniy sabablar koʻrsatilmasa.
- Xabeas korpus buyrugʻini hech kim inkor eta olmaydi; u qamoqqa olinishi, hibsda ushlab turilishi kerak boʻlgan har bir shaxsning iltimosiga binoan ... qirolning, xususiy kengashning yoki boshqa birovning buyrugʻi bilan berilishi kerak.
- Agar ozod shaxs qamoqqa olinganida yoki hibsda ushlab turilganida, qonuniy sabab koʻrsatilmagan boʻlsa va bu shu shaxsga berilgan xabeas korpus asosida aniqlangan boʻlsa, u butunlay ozod qilinishi yoki garov evaziga qoʻyib yuborilishi kerak.
- Ushbu rezolyusiyalar 1628-yildagi huquq toʻgʻrisidagi petisiyaga kiritilgan va keyinchalik ingliz inqilobi hujjatlarida koʻp marta takrorlangan.
1668-yilda xabeas korpus akt loyihasi sifatida Jamoat palatasiga kiritilgan, ammo qonun sifatida tan olinmagan. 1670 va 1675-yillarda yana ikkita shunga oʻxshash qonun loyihasi Lordlar palatasi tomonidan rad etilgan. Nihoyat, 1679-yilda shaxs manfaatlarini qirollik oʻzboshimchaliklaridan himoya qiluvchi Xabeas korpus akti rasman qabul qilingan.
Britaniyalik huquqshunos Albert Vann Disi (1835-1922) 1679-yilda qabul qilingan Xabeas Korpus aktini “hech qanday prinsiplarni anglatmaydi va huquqlarni belgilamaydi, ammo amaliy nuqtayi nazardan ular shaxsning huquq erkinligini kafolatlaydigan yuzlab konstitusiyaviy moddalarning oʻrnini bosa oladi”, deb yozgan edi.
1679-yilgi qonun kuchga kirganida uni mustamlaka mamlakatlarga taalluqli emas deb hisoblashgan, shuning uchun 1700-yilgacha Britaniya hukumati mustamlaka boʻlgan, jumladan AQSHning ham aktni kuchga kiritishga boʻlgan bir necha urinishlarini rad etdi. 1710-yildan keyin esa siyosat oʻzgargan va Virjiniya (Aleksandr Spotsvud), Shimoliy Karolina va Janubiy Karolina gubernatorlari ushbu huquqni mustamlakalarga tarqatish toʻgʻrisida bayonotlar chiqarishgan. Biroq, AQSH Mustaqillik Deklarasiyasi qabul qilingan davrda bu huquq faqat Janubiy Karolinada amal qilgan. Negadir koloniyalar bu huquqqa unchalik ahamiyat bermagan. U faqat 1809-yilda Merilendda, 1815-yilda Nyu-Hempshirda, 1822-yilda Rod-Aylendda, 1821-yilda Konnektikutda, 1836-yilda Shimoliy Karolinada rasmiy kuchga kirgan.
AQSHda xabeas korpus Konstitusiyaga kiritilgan; unga koʻra, bu huquqning toʻxtatilishi bosqin yoki isyon (favqulodda holat) sodir boʻlgan taqdirdagina mumkin.
Xabeas korpus bu — ingliz jinoyat-prosessual huquqi instituti boʻlib, shaxs daxlsizligi tamoyili bilan chambarchas bogʻliq sanaladi, u anglo-sakson huquqiy oilasining boshqa mamlakatlari huquqiy tizimlariga ham kiritilgan. “Xabeas korpus”ni oddiy tushuntiradigan boʻlsak, unga koʻra, qamoqqa olingan shaxs yoki uning nomidan boshqa bir fuqaro nima sababdan hibsga olinayotgani yoki qamoqqa olish toʻgʻrisidagi hujjat boʻyicha sudga murojaat qilishi va hibsga olish yoki ushlab turishning qonuniyligini tekshirish uchun maxsus sud qarorini talab qilishi mumkin. Yaʼni gumonlanuvchi maʼlum sabab bilan hibsga olinganidan soʻng uni ushlab turishlari qonuniyligini talab qilish huquqiga ega boʻladi. Sudning qarori boʻlmagan taqdirda shaxsni 48 soatdan ortiq ushlab turish mumkin boʻlmaydi.
Sarbon Uralov,
Toshkent davlat yuridik universiteti oʻqituvchisi
